2015-02-02
Tym razem chciałabym zwrócić Państwa uwagę na to, jak bardzo ważną rolę edukacyjną odgrywają media. Bardzo często właśnie dzięki nim rodzice dowiadują się, że specyficzne zachowania ich dzieci powinny budzić niepokój i otrzymują informację, jakie kroki podjąć, by pomóc dziecku, a także sobie. Ze względu na to, że mutyzm wybiórczy wciąż jest zaburzeniem mało znanym, nasza Fundacja podejmuje szereg działań, by rozpowszechniać wiedzę na jego temat. Zapraszam do lektury wywiadu, który publikujemy w sieci po raz pierwszy oraz do obejrzenia mojego wystąpienia w programie "Dzień Dobry TVN". Podaję także link do wywiadu, który ukazał się na jednym z portali nt. rozwoju dziecka: http://www.blizejdziecka.com/mutyzm-dziecko-nie-mowi-cz-1/
"Dzień Dobry TVN": 17 stycznia 2014
http://dziendobry.tvn.pl/wideo,2064,n/dziecko-nie-mowi-cierpi-na-mutyzm,111241.html
SZKOŁA. Miesięcznik dyrektora. Nr 10(68), listopad 2014, Oficyna MM, Wydawnictwo Prawnicze.
1. Czym jest mutyzm wybiórczy i jakie są jego przyczyny? (z czego może wynikać lęk przed mówieniem?)
Mutyzm wybiórczy to zaburzenie wieku dziecięcego o podłożu lękowym. Jego specyfika polega na niemożności mówienia w niektórych sytuacjach społecznych. W innych sytuacjach dziecko jest w stanie mówić w sposób adekwatny do swojego wieku. Dotychczas nie zidentyfikowano jednej, głównej przyczyny mutyzmu wybiórczego, jednak wśród czynników odpowiedzialnych za wystąpienie tego zaburzenia wyróżnia się: predyspozycje genetyczne, wysoki poziom stresu, wychowywanie się w rodzinie dwujęzycznej, pobyt w obcym kraju, narażenie na oddziaływanie drugiego języka między drugim a czwartym rokiem życia.
2. Jak odróżnić mutyzm wybiórczy od nieśmiałości i wstydliwości?
Mutyzm wybiórczy jako zaburzenie jest znacznie bardziej dotkliwym schorzeniem niż nieśmiałość rozumiana jako cecha osobowości. W sytuacji ekspozycji społecznej dziecku nieśmiałemu brakuje zazwyczaj pewności siebie, wskutek czego wycofuje się z kontaktu. Natomiast dziecko z mutyzmem wybiórczym chce mówić, ale poziom napięcia jest tak paraliżujący, że nie pozwala mówić. Nieśmiałość może być rozumiana jako stała cecha osobowości danego dziecka, która objawia się w wielu sytuacjach. Dzieci z mutyzmem wybiorczym potrafią być bardzo żywiołowe w bezpiecznym, np. domowym środowisku, podczas gdy w sytuacji społecznej zamykają się w sobie. Co ważne, dzieci nieśmiałe z czasem nauczą się brać udział w interakcjach społecznych, natomiast dzieci mutystyczne, aby to osiągnąć potrzebują pomocy.
3. Czy mutyzm może być mylony jeszcze z jakimś innym zaburzeniem, np. z autyzmem?
Mutyzm wybiórczy może być mylony z innym zaburzeniem, ponieważ jest on stosunkowo mało znany, np. w porównaniu z autyzmem. Jeżeli dziecko nie mówi, jedną z pierwszych hipotez na temat diagnozy może być autyzm. Wszak deficyty w komunikacji są bardzo istotnym kryterium diagnostycznym tego zaburzenia. Jednak jasno zdefiniowane kryteria diagnostyczne, którymi posługują się specjaliści wykluczają współwystępowanie mutyzmu wybiórczego i całościowych zaburzeń rozwoju, do jakich należy autyzm. Istnieje kilka podstawowych różnic pomiędzy tymi zaburzeniami. Po pierwsze, dziecko z mutyzmem wybiórczym nie mówi tylko w wybranych sytuacjach, a poza nimi mówi w sposób typowy dla swojego wieku. W przypadku autyzmu wybiórczość także może występować (specyfika autyzmu jest bardzo szeroka), ale nie ma charakteru lękowego. Ponadto, dziecko mutystyczne rozumie kierowane do niego komunikaty, jak również jest w stanie rekompensować brak mowy gestami i wyraźnie dąży do kontaktu z innymi. Co więcej, specyficzne upodobania, np. dotyczące jedzenia lub ubierania, nie są aż tak sztywne i nasilone, jak w przypadku autyzmu.
4. Czy mutyzm wybiórczy ma jakieś „granice wiekowe”? Czy może się zdarzyć, że ujawni się np. dopiero w gimnazjum?
Kryteria diagnostyczne nie uwzględniają wieku dziecka, jednak z doświadczenia terapeutycznego wiemy, że objawia się on najczęściej w wieku przedszkolnym. Zazwyczaj właśnie wtedy, występująca od dawna podatność dziecka na lęk, zostaje ujawniona przez jakąś trudną sytuację, np. pójście do przedszkola. Nieleczony mutyzm wybiórczy nie ustąpi samoistnie. Jego objawy będą się nasilać. Może zdarzyć się tak, że zaburzenie niewykryte odpowiednio wcześnie będzie towarzyszyło dziecku aż do gimnazjum, a nawet do dorosłości. Wówczas może prowadzić do dużo poważniejszych zaburzeń takich jak depresja, agorafobia. Dużo trudniej jest pomóc nastolatkom, dlatego zaleca się jak najwcześniejszą interwencję.
5. Czy to powszechne zaburzenie wśród uczniów?
Szacuje się, że na mutyzm wybiórczy cierpi 7 dzieci na 1000, co pozwala przypuszczać, że potencjalnie w każdej placówce nauczyciele mogą mieć do czynienia z takim dzieckiem oraz stanąć przed zadaniem udzielenia mu pomocy. Biorąc pod uwagę fakt, że wiele dzieci w wieku przedszkolnym nie otrzymuje dostatecznej pomocy, wiele dzieci wkracza w nowy etap edukacji z utrwalonym zaburzeniem. Z naszych doświadczeń wynika, że w szkołach jest wielu uczniów zmagających się z objawami mutyzmu wybiórczego. Zespoły szkolne powinny być przygotowane do pracy tymi dziećmi.
6. Jak go rozpoznać? Co powinno zaniepokoić nauczycieli? (np. jakieś zachowania na lekcji czy w grupie uczniów?)
Przede wszystkim należy się zastanowić, czy kiedykolwiek słyszeliśmy głos danego dziecka, czy to podczas lekcji, przerwy, w towarzystwie dorosłych lub innych dzieci. Nierzadko, dzieci mutystyczne przestrzegające norm społecznych, wykonujące polecenia, są postrzegane jako nieśmiałe i nie zwracają większej uwagi nauczyciela. Przy dużej liczbie uczniów, pośpiechu i nawale obowiązków łatwo przeoczyć dziecko, które posłusznie i bardzo poprawnie wykonuje wszystkie zadania, ale nie wydobywa z siebie głosu. Poza tym, dzieci mutystyczne zwykle nie różnią się od swoich rówieśników pod względem wyglądu zewnętrznego, jednak zainteresowanie powinna wzbudzić zgarbiona postawa ciała, widoczne silne napięcie mięśni, unikanie kontaktu wzrokowego, czy fryzura osłaniającą twarz. Jeżeli nauczyciele zaobserwują, że dziecko w pewnych sytuacjach nie mówi, powinni skierować je do psychologa. Warto dowiedzieć się, czy dziecko nie mówi tylko w niektórych sytuacjach i czy nie rozmawia tylko z niektórymi osobami. Objaw tego typu może świadczyć o mutyzmie wybiórczym.
7. Jak zareagować powinna szkoła, gdy zajdzie podejrzenie, że dziecko zmaga się właśnie z tym zaburzeniem?
Określenie mutyzmu wybiórczego jako zaburzenia oznacza, że cierpiącemu na niego dziecku potrzebna jest specjalistyczna pomoc, najczęściej w postaci psychologa. Bardzo ważne jest tworzenie możliwości redukowania poziomu lęku, np. poprzez tworzenie bezpiecznej atmosfery, na bazie której budowana będzie więź, np. z psychologiem szkolnym. Należy pamiętać, że nie jest to równoznaczne ze zwalnianiem dziecka z obowiązków, które powinny być egzekwowane. Nauczyciele, we współpracy z rodzicami i specjalistami mogą wypracować takie metody, które pozwolą dziecku ujawniać swój potencjał i wiedzę oraz osiągać sukcesy. Wśród licznych przykładów znajdują się m. in.: odpowiadanie w indywidualnym kontakcie z nauczycielem, odtwarzanie nagranego w domu materiału, pisanie odpowiedzi na tablicy, itp. Ważnym elementem jest okazywanie dziecku wsparcia, przy jednoczesnym niwelowaniu presji otoczenia na mówienie, która jedynie zwiększa poziom lęku. Warto zapobiegać sytuacjom, które mogłyby prowadzić do etykietowania dziecka jako "to, które nie mówi".
8. Czy w związku z tym istnieje potrzeba zatrudnienia w szkole specjalisty czy każdy nauczyciel, psycholog lub pedagog szkolny może zostać ekspertem w tym zakresie? Czy dla takich uczniów można zatrudnić nauczyciela wspomagającego?
Posiadanie rzetelnej wiedzy na temat mutyzmu wybiórczego jest podstawowym czynnikiem wzmacniającym poczucie kompetencji w kontakcie z dzieckiem. W szkołach są zatrudniani pedagodzy i psychologowie, którzy powinni posiadać wiedzę dotyczącą tego zaburzenia. Warto też zadbać, aby przeszkolone były rady pedagogiczne. Dziecko wymaga stworzenia bezpiecznej atmosfery w szkole, którą może dać każdy specjalista, bez względu na pełnioną funkcję. Dzieci te potrzebują przyjaznej osoby, która byłaby dla nich oparciem w trudnych sytuacjach. Nierzadko, może nią być nauczyciel lub kolega z klasy. Dziecko z mutyzmem wybiórczym powinno mieć opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej zawierającą wskazówki dotyczące metod postępowania z nim.
9. Czy uczeń powinien zdobyć z poradni psychologiczno-pedagogicznej odpowiednie zaświadczenie lub opinię? (np. żeby nauczyciele nie mylili jego zaburzeń np. z buntem lub upartością?)
Mutyzm wybiórczy jest zaburzeniem ujętym w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10), którego występowanie może stwierdzić psychiatra dziecięcy. Na tej podstawie poradnia psychologiczno-pedagogiczna wydaje opinię, gdzie wyszczególnia metody postępowania z dzieckiem adresowane do rodziców i nauczycieli. Niejednokrotnie rodzina kierowana jest do naszej fundacji, gdzie może otrzymać merytoryczną pomoc, terapię i wsparcie. Należy dokonać wszelkich starań, aby dziecko miało zapewnione odpowiednie warunki rozwoju.
10. Jak powinna wyglądać praca na lekcji z takim uczniem? (Czy należy względem takich uczniów zastosować jakąś taryfę ulgową? Jakie sytuacje, polecenia nauczycieli i przedmioty są dla takich uczniów najbardziej kłopotliwe? (czy w związku z ich zaburzeniem nie należy im zlecać np. prezentacji na forum klasy)
Stosunek nauczyciela do ucznia z mutyzmem powinien uwzględniać jego deficyty i możliwości. Dzięki temu, dziecko nie będzie odnosiło wrażenia, że jest negatywnie lub pozytywnie wyróżnione z powodu braku mówienia. Nauczyciel powinien raczej dążyć do wspomagania go w osiąganiu sukcesów, co wzmocni jego poczucie sprawczości. Etykietowanie słowami "To jest Jaś. Jaś nie mówi." może doprowadzić do ukształtowania się mylnego przekonania, że brak mowy jest jego naczelną cechą, przez której pryzmat jest oceniany. Pamiętajmy, że mutyzm wybiórczy jest wyleczalny i nie musi stanowić znaczącej bariery w aktywności szkolnej dziecka. Ważne jest, by stwarzać mu możliwości osiągania wyzwań w sposób dla niego dostępny, np. poprzez nagrywanie jego wypowiedzi i odtwarzanie w grupie (za jego zgodą), indywidualne odpowiedzi, czy posługiwanie się umówionymi znakami. Psycholog pracujący z dzieckiem i jego rodziną powinien być w stałym kontakcie z nauczycielami i na bieżąco monitorować sytuację ucznia z mutyzmem wybiórczym.
Zdecydowanie najtrudniejsze dla dziecka z mutyzmem wybiórczym są sytuacje ekspozycji społecznej, np. mówienie na forum grupy, jak również wywieranie presji na mówienie, porównywanie z innymi, zawstydzanie, czy funkcjonowanie podczas przerwy. Lepiej jest zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa i akceptacji, które przyczynią się do obniżenia poziomu lęku i poskutkują jego większą otwartością na kontakty z innymi. Warto skupić się na dawaniu dziecku możliwości wyrażania siebie, np. podczas zajęć artystycznych, dzięki czemu łatwiej będzie nawiązać z nim kontakt. Nie należy unikać prób włączania dziecka do interakcji, np. podczas rozmów, czy dyskusji w grupie. Powinno mieć ono przekonanie, że każda okazja jest dobra, by coś powiedzieć. Warto jednak pamiętać, że trudności dziecka nie ograniczają się tylko do sytuacji społecznych. Dziecko może mieć kłopoty z sygnalizowaniem swoich potrzeb (np. fizjologicznych) nauczycielowi. Wówczas, ważne jest ustalenie sposobu porozumiewania się z nauczycielem lub kolegami w tego typu sytuacjach.
Dziecko z mutyzmem wybiórczym może mieć także trudności z jedzeniem i piciem w obecności innych osób. Należy mu stwarzać takie warunki, aby mogło zaspokoić głód i pragnienie oraz przystąpić do pracy z poczuciem komfortu.
Powyższe zalecenia mogą wydawać się dość ogólnikowe, ponieważ kontakt z każdym dzieckiem z mutyzmem wybiórczym jest nieco inny. Naczelną zasadą, którą należy się kierować jest postępowanie z wyczuciem i wrażliwością ma możliwości i potrzeby dziecka.
11. Czy mutyzm wybiórczy może mieć wpływ na naukę, przyswajanie wiedzy i sprawdziany?
Poziom funkcjonowania intelektualnego dzieci z mutyzmem wybiórczym nie różni się na tle rówieśników. Co więcej, zdarza się, że ich sfera poznawcza jest bardzo dobrze rozwinięta. Kluczową kwestią w przypadku tych dzieci jest sposób egzekwowania wiedzy, który powinien uwzględniać ich deficyty i być dostosowany do możliwości. Pamiętajmy jednak o stymulowaniu w kierunku uzyskania kontaktu werbalnego.
12. Jak pracować z klasą, w której jest uczeń z mutyzmem wybiórczym? Czy należy uczniów w odpowiedni sposób poinformować, że mają takiego kolegę w klasie i czy możemy ich prosić o konkretne zachowania względem niego?
Należy dążyć do tego, aby dziecko z mutyzmem wybiórczym było traktowane na równi z innymi uczniami. Z indywidualnych relacji wynika, że nie lubią one, gdy ich niemówienie jest przedmiotem zainteresowania otoczenia. Dlatego warto uświadomić reszcie uczniów, że dane dziecko potrafi mówić, ale robi to rzadko lub ma z tym trudności. Pamiętajmy, aby zawsze szanować wolę dziecka i uzyskać od niego zgodę (np. w formie pisemnej lub poprzez kontakt z rodzicem, terapeutą) na informowanie innych o jego trudnościach.
13. Na czym polega i ile trwa skuteczna terapia? Czy mutyzm można całkowicie wyeliminować?
Mutyzm można całkowicie wyeliminować, jednak potrzebna jest do tego pomoc psychologiczna, a niejednokrotnie terapia oraz szeroka współpraca ze strony rodziców i specjalistów. Wcześnie rozpoczęta terapia daje bardzo pomyślne rokowania. Dynamika postępów czynionych przez małych pacjentów jest zróżnicowana, ponieważ zależy od wielu czynników. Należy liczyć się z koniecznością co najmniej kilkumiesięcznego lub nawet kilkuletniego zaangażowania w proces terapeutyczny.
14. Jak wesprzeć rodzinę ucznia zmagającego się z mutyzmem? Jakich wskazówek mogą udzielać nauczyciele rodzicom do pracy w domu?
Bardzo ważne jest uświadomienie rodzicom, że jakiekolwiek wywieranie na dziecku presji odnosi skutek przeciwny od zamierzonego. W takiej sytuacji niezwykle istotne jest okazywanie zrozumienia oraz cierpliwość, przy jednoczesnym stawianiu dziecku adekwatnych wyzwań. Często zdarza się, że specjalistyczna pomoc jest potrzebna także rodzicom. Rodziny dzieci dotkniętych mutyzmem wybiórczym bardzo potrzebują edukacji na temat zaburzenia i wsparcia. Bardzo często są zagubieni i sfrustrowani brakiem zrozumienia ich problemów wśród specjalistów. Naszym zdaniem wynika to z braku wystarczającej wiedzy o specyfice zaburzenia. Celami statutowymi naszej fundacji są m. in.: pomoc rodzinom, organizowanie warsztatów i grup wsparcia dla rodziców dzieci z mutyzmem z terenu całej Polski.
15. Gdzie nauczyciele lub rodzice mogą szukać rzetelnych informacji na temat mutyzmu? Jak może pomóc w tym zakresie dyrektor szkoły?
Zapraszamy na stronę fundacji, gdzie na bieżąco zamieszczane są treści merytoryczne (zalecenia dla rodziców i specjalistów) oraz materiały edukacyjne. Dysponujemy także szeroką siecią kontaktów przeszkolonych specjalistów w tej dziedzinie. Zapraszamy też na cykliczne szkolenia dla rodziców, pedagogów, psychologów, logopedów, terapeutów, nauczycieli.
16. Jakie mogą być skutki nierozpoznanego mutyzmu (na różnych etapach edukacyjnych i w dorosłym życiu)?
Mutyzm wybiórczy jest dla dziecka przede wszystkim źródłem ogromnego cierpienia, którego nie jest w stanie samodzielnie wyeliminować. Co więcej, dziecko mutystyczne rzadko prosi o pomoc, pozostając ciche i nie stwarzając większych problemów wychowawczych, jak np. łatwo zauważalne dzieci z ADHD. Konieczność milczenia przez długie godziny może powodować narastanie frustracji, napięcia, poczucia krzywdy i niesprawiedliwości, które mogą przerodzić się w różne trudne zachowania. Życie w izolacji społecznej znacznie ogranicza możliwości dziecka w dalszym kształceniu, wybieraniu drogi życiowej na polu zawodowym i osobistym oraz podejmowaniu innych ważnych wyzwań. Nieleczony mutyzm prowadzi do poważnych zaburzeń psychicznych takich jak agorafobia, depresja.
17. Czy na temat mutyzmu funkcjonują w społeczeństwie jakieś mity?
Ze względu na to, że wiedza o mutyzmie wybiórczym jest słabo rozpowszechniona, narosło wokół niego kilka mitów, które warto obalać. Najbardziej powszechny mówi o tym, że mutyzm wybiórczy to zwykła nieśmiałość, a dziecko z niej wyrośnie. Rzadko zdarza się, aby mutyzm samoczynnie ustąpił. Mutyzm wybiórczy jest zaburzeniem, a nieśmiałość cechą osobowości. Tego typu myślenie prowadzi do odraczania lub zaniechania profesjonalnej interwencji, która może się okazać dla dziecka niezbędna. Kolejny mit sugeruje, że dziecko nie mówi, aby osiągnąć jakiś cel. Milczenie nie jest wykorzystywane do manipulacji otoczeniem. Dzieci z mutyzmem wybiórczym nie mówią, kiedy np. boli je brzuch, a nawet kiedy złamią nogę lub rękę. Gdyby manipulowały otoczeniem, w sytuacji cierpienia, wołałyby o pomoc. Na podstawie kontaktów z dorosłymi osobami, które w dzieciństwie borykały się z mutyzmem wybiórczym, wiemy jak wiele frustracji i negatywnych emocji stoi za brakiem możliwości wyrażenia swoich myśli. Trzeci mit przedstawia dzieci mutystyczne jako mniej inteligentne niż ich rówieśnicy. Mutyzm występuje wprawdzie na każdym poziomie inteligencji, ale bardzo często dzieci te zaskakują swoją spostrzegawczością.
18. Dlaczego akurat mutyzm wybiórczy? Co skłoniło Panią do zajęcia się właśnie tym zagadnieniem?
Od dawna profesjonalnie zajmuję się problematyką mutyzmu wybiórczego, ale też jestem mamą syna, który miał to zaburzenie. Jako rodzice przeszliśmy bardzo długą i trudną drogę, zmagając się z trudnościami z niego wynikającymi. Obecnie moją misją życiową jest pomoc rodzicom, których dzieci cierpią na mutyzm oraz szerzenie świadomości społecznej na temat tego zaburzenia.
Barbara Ołdakowska-Żyłka
Fundacja na rzecz osób dotkniętych mutyzmem wybiórczym oraz ich rodzin „Mówię”
Tagi: